Kompleta Gramatiko
detaloza
di la
linguo internaciona Ido
|
||||
| Sufixi. (ed-ig) |
| -ed-. Ta sufixo havas korespondanti en ée F., at I., ad S. Ol adoptesis per la decido 54 « por indikar la quanto qua plenigas X (la radiko) o korespondas ad X » : bokedo, glasedo, manuedo = quanto de manjajo, de liquido, de materio qua plenigas la boko, un glaso, un manuo : bokedo de pano, glasedo de vino, manuedo de sablo, tero, e. c. |
| Altra exempli : kulieredo, pladego, bruetedo, charetedo, chariotedo, kamionedo, nestedo, aguledo, pinchedo, glutedo, brakiedo, kruchedo, potedo, e. c., e. c. |
| Me drinkis nur un glutedo de vino. Il prenis ofte pinchedo di sniflotabako ek mea tabakuyo. |
| -eg-. Ta sufixo, inter altri, venis che Ido de Espo. Ol uzesas por formacar augmentivi qui indikas grado supera od extrema, chanjanta la nociono. Ol juntesas a nomala ed a verbala radiki. Exempli : varmega = varma til la maxim alta grado. La aquo quan on pozas en kaserolo sur fairo por boliigar olu, esas unesme kolda, ma pose ol divenas varmeta o tepida, varma, tre varma, e varmega kande ol bolias. |
| Kruela esas min forta kam tre kruela, ma ica esas min forta kam kruelega, nam homo kruelega atingas la extrema grado. Il esas ne nur tre bona, ma bonega e ciencozega. Il divenis ne nur tre richa ma richega. Il ploris e ploregis kun singluti. Ne tro bruisez ridante : ridego ne konvenas. Me tante sufris, ke me kriegis pro doloro. |
| On ne donez ad -eg- la pejorativa senco di -ach-, e ne aplikez lu a la bestii. La bestii havas boko, pedi quale la homi, ma proporcione a sua grandeso e tipi. Same li manjas, drinkas, e. c., quale la homi; konseque esas adminime neutila uzar specala vorti por organi e funcioni quin la bestii havas komuna kun la homi (26). |
| Treege, restajo Esperantala, fortunoze desaparis de che ni. Ni do ne uzez lu. Dicez : Me chagrenas extreme (en maniero extrema) pro la tristiganta novajo quan vu savigas da me. E nultempe uzez ege o ega (27). |
| -em-. Ta sufixo soldesas a verbala radiki e signifikas : inklinita ad..., tendencanta ad... : agema (28), kredema = inklinita ad agar, a kredar; venjemo = homo venjema; pro digemo = homo prodigema; agemulo = viro, homulo agema; agemino = muliero, homino agema; sentemino = homino sentema. |
| La qualeso abstraktita qua korespondas a ta adjektivo devas esar expresata per la sufixo -es- : agemeso, kredmeso, venjemeso, sentemeso, prodigemeso (29). L'Esperantisti, ne uzante sua -ec- por ta vorti, duople violacas sua Fundamento netushebla : 1e pro ke, ye -ec-, la santa libro dicas « ec » indikas (abstrakte); do, sen « ec », l'abstrakteso ne indikesas; 2e pro ke, se kredema = (quale trovesas en la Fundamento) kiu havas la inklino, la kutimo kredi, kredemo = (quale en Ido) indikas ne la qualeso ipsa ma la homo, kiu havas la inklino, la kutimo kredi. Konkluze : per kredemo ed analogi la Fundamento esas violacata e la qualeso ne expresata. |
| Pro ke ol esas nur sufixo, -em- ne darfas uzesar izolite. Do nultempe uzez emo vice inklineso, tendenco. |
| Ni remarkigez la grosa eroro etikala quan facis Zamenhof, inkluzante en -em- du senci tante diversa kam l'inklineso e la kustumo. Per la volado, homo povas frenagar, represar mem maxim forta inklineso naturala. Exemple on povas esar nature tre iracema, desobediema, ociema, e. c., e tamen ne iracera, desobediera, ociera (Videz la sufixo -er-). Esas do kolosal eroro konfundar inklineso e kustumo en un sola sufixo, quale Espo; nul moralisto od etikisto povas aceptar lu. |
| Granda difero anke inter ant e em : la homo nun almonanta povas esar nule almonema. |
| -end-. Ta sufixo, existanta en la Latina e novlatina lingui, quik adoptesis. Ol soldesas a radiki verbala e signifikas : qua devas o mustas esar ...ata : facenda laboro = laboro qua devas o mustas esar facata; letro lektenda o skribenda = letro qua devas o mustas esar skribata; sumo pagenda, problemo solvenda, korpo dissolvenda forsan ne pagesos, ne solvesos o dissolvesos; li do tote ne equivalas : sumo pagota, problemo solvota e korpo dissolvota. |
| On pluse remarkez, ke -end- tote ne egalesas -ind- (videz ica) nam ol nule implikas merito : problemo solvenda, e forsan solvota, povas ne meritar solvo, do ne esar solvinda, nek mem solvebla. |
| Remarkez la granda difero inter : me havas nulo skribenda (nulo devas o mustas skribesar da me) e : me havas nulo por skribar = me havas nula del kozi necesa por skribar : papero, plumo, e. c. |
| Ta sufixo darfas formacar substantivi : dividendo, multplikendo, e. c. Ol darfas unionesar ad altra sufixo, nome aj : kredendaji, facendaji = kozi kredenda, facenda (30). |
| -er-. Ta sufixo (moderna formo : -ier, -er, -eur F.; -iero, -aio I., ero S., eiro Port.) venas de arius Latina. Ol quik adoptesis dal Komitato di la Delegitaro por indikar la amatoro di... Ma pose la decidi 591 e 690 pluampligis lua senco. Konseque nun ol indikas : ta qua kustume o mem sur ofte okupas su pri... sen facar ek la kozo sua profesiono (Videz sufixo -ist). Quale on vidas, la amatoro inkluzesas en ta defino. |
| La sufixo -er- soldesas a radiki nomala ed a radiki verbala : biciklero (amatoro), gimnastikero, arkero, fumero, kolektero, chasero, peskero. Il nultempe enoyas, pro ke esante granda lektero, fotografero ed exkursero il sempre okupesas. Dum sep yari il esis prezidero di nia societo e nun il esas lua honor-prezidero. |
| Ta sufixo aplikesas anke a nomi di bestii o di objekti qui esas karakterizata da specal ago kustumala : reptero, ruminero, rodero, klimero; remorkero, krozero, flotacero (Vid. sufixo -il). |
| Per la decido 689 l'Akademio aprobis, ke la participal sufixo -ant- expresez « la nuna ago » ed ol adoptis la sufixo -er- por « la ago ne precize nuna » exemple : suskriptero (31). Societo havas prezidero, ma la prezidanto di lua kunsido povas esar sive la prezidero, sive la vice-prezidero, sive altra membro. |
| Komparez -er- a -ist- ed anke a -em- por ne uzar ica od ita neoportune. |
| -ero (32) darfas, kompreneble, recevar la formo adjektivala. Ex. : Yes, me konfesas lo, nature me esas tre iracema e venjema; ma me luktis kontre ta duopla inklineso, e me ne divenis iracera e venjara (33). |
| -eri-. Ta sufixo, internaciona, adoptesis per la decidi 594 e 1091. Ol indikas : establisuro en qua on okupas su irgamaniere (ne necese per fabrikado) pri la kozo indikata da la radiko. Ol soldesas a radiki nomala : librerio, papererio, lakterio, od a radiki verbala : fabrikerio, imprimerio, direkterio. |
| Ol indikas establisuro, firmo, e. c. e distingesas de -ey, qua indikas irga loko destinata a...; drinkerio = establisuro (taverno) en qua on drinkas; drinkeyo = precipue la loko ube bestii drinkas. Cetere, en ...erio, povas esar ...eyo. Exemple : On dicis a me, ke vu rikonstruktigas vua imprimerio. To ne esas exakta, nam me rikonstruktigas nur l'imprimeyo ipsa; on ne tushos la cetero dil imprimerio. |
| -es-. Ta radiko di la lingui Indo-Europana, qua donas la verbo es-ar, pleas la rolo di sufixo en la sequanta kazi : |
| 1e Soldita al radiko di verbo transitiva, ol formacas pasiv-abreviuro pro ta verbo : videsar, trovesar = esar vidata, esar trovata. |
| Konseque ol uzesas por formacar substantivi qui expresas pasiva stando, sen irga ideo tempala : instrukteso = la fakto, stando esir od esar instruktata; izoleso = la fakto, stando esir od esar izolata; konverteso = la fakto, stando esir od esar konvertata; konvinkeso = la fakto, stando esir od esar konvinkata; tenteso = la fakto, stando esir od esar tentata; konstrukteso = la fakto, stando esir od esar konstruktata, e. c. (34). |
| 2e Soldita a nomala radiko, la sufixo es formacas substantivi, qui expresas la stando od abstraktita qualeso : avareso, beleso, blindeso, maladeso, utileso = la stando esar avara, bela, blinda, malada, utila. Ol devas uzesar omnafoye kande on derivas de adjektivo l'abstraktita qualeso korespondanta. |
| 3e Ta sufixo formacas anke verbi signifikanta : esar tala qual indikas la radiko : utilesar = esar utila a, por...; egalesar = esar egala a...; similesar = esar simila a...; friponesar = esar fripona (o fripono); profetesar = esar profeta (o profeto); hipokritesar = esar hipokrita (o hipokrito); gastesar = esar gasta (o gasto); hostesar = esar hosta (o hosto); maladesar = esar malada (o malado) (35). |
| On tote darfus uzar es(o) mem izolita, nam ol esas radiko esence. Ma fakte stando (de standar) remplasas lu konstante. Tamen nule esus nekorekta dicar : Me trovis lu en bona eso. Same on darfus dicar : Quale vu esas? quo tote ne signifikus : quale vu existas? nam esar ne signifikas existar. |
| -esk-. Greka e Latina, ta sufixo ritrovesas en novlatina lingui. On nomizas lu inkoativo, to esas montranta komenco. Ol quik adoptesis del reformo-plano kun la senco : komencar, kande ol juntesas a radiki verbala : dormeskar = komencar dormar; morteskar = komencar mortar; videskar = komencar vidar; sideskar = komencar sidar; iraceskar = komencar iracar; emoceskar = komencar emocar. |
| Pose l'Akademio per la decido 1221 remplasigis ij (36) (heredita de Esperanto) per -esk unionebla ad adjektivi kun la senco : divenar... Ex. : paleskar, febleskar, richeskar, vireskar, muliereskar, adulteskar, amikeskar, e. c. = divenar pala, febla, richa, vira (o viro), muliera (o muliero), amika (o amiko). En la realeso, paleskar = komencar esar pala e tale pri la ceteri. Do, ne existas difero esencala inter l'uzo di esk kun verbi e l'uzo di esk kun adjektivi : ol indikas : o komenco di ago, o komenco di qualeso. |
| Noto relatanta la decido 1221 dicis : « la sufixo -esk uzesos do kun la verbal radiki (quale til nun) por signifikar komencar (dormeskar) e kun la nomal radiki por signifikar divenar (paleskar). L'apliko di ca regulo en la tota vortaro pruvis, ke ol genitas nula dusenceso. » |
| Por expresar l'ideo : divenar ...ata, la du formi ...ateskar e ...eskesar tote darfas konsideresar kom regulala e konseque legitima. Ex. : vidateskar, uzateskar, probateskar o : videskesar, uzeskesar, probeskesar, e. c. Ma on konsilas uzar prefere, kom plu simpla : divenar vidata, uzata, probata. |
| Se la prima verbo esas transitiva, la verbo derivita per esk esas anke transitiva, do povas havar objekto : lekteskar jurnalo. |
| Kompreneble esk ne darfas uzesar kom radiko vice komenc. Do nultempe dicez eskar, eskas, quale ul Espisti dicas eki, ekas, vice komenci, komencas. |
| -estr-. Inspirita dal duesma parto dil vorti : Bόrgermeister D., burgmaster E., borgomastro I., burgomaestre S., burgo-mestre Por., bourgmestre F. Ol quik adoptesis kun la senco : chefo, mastro di... Ol soldesas a radiki nomala : urbestro, kastelestro, chapelestro, hotelestro (hotel-mastro), policestro, domestro, skolestro, navestro, statestro, e. c. |
| Ol mem darfas okazione soldesar a verbal radiko : kampestro ( 37), manovrestro, pafestro (38), e. c. |
| Kom vorto izolita ne uzez estro nek estraro quale Esperantisti, ma chefo, chefaro, mastro, patrono, direktero, direktisto, e. c. segun la kazi. |
| -et-. Ta sufixo trovesas en la Latina e novlatina lingui, kom diminutivo. Ol quik adoptesis por indikar grado extrema di mikreso o febleso qua chanjas la nociono. Ex. : dometo, rivereto; varmeta, beleta; ridetar, kantetar, saltetar, dormetar, e. c. |
| Ta sufixo formacas anke diminutivi di afeciono : filieto, matreto, patruleto, fratuleto, fratineto, e. c. (39). |
| -ey-. Ta sufixo, veninta de Esperanto, quik adoptesis (40). Soldita a radiko nomala o verbala, lu formacas substantivi nomizanta la loko destinita (ad objekto od ago). Ta loko esas edifico chambro, e. c., loko en la maxim generala senco, tereno di kultivado por... Ex. : kavaleyo = kavalostablo; boveyo = bovostablo; mutoneyo = mutonostablo; haneyo; manjeyo, dormeyo (en kolegio, hospitalo) (41); koqueyo, laveyo, tombeyo, pregeyo (ne kirko, nek kapelo o templo, ma chambro distinita a religial exerci); pastureyo (senco plu ampla kam prato); viteyo, alneyo, querkeyo, ribiereyo, roziereyo, kastaniereyo (42). |
| La senco dil derivaji povas esar precizigata da altra sufixi o radiki : parfumeyo, parfumvendeyo; aer-kuracerio. (Vid. -eri.) |
| Pro la signifiko kelke ne preciza di -ey en ula derivaji, uzez vorti specala, kande la senco lo necesigas : gimnazio, liceo, skolo, universitato vice lerneyo; baziliko, katedralo, kirko, kapelo, templo, vice pregeyo. |
| Ta sufixo devas ne uzesar kom radiko izolita. Selektez, segun la kazo : edifico, konstrukturo, domo, loko, agro, e. c., e ne eyo, nekomprenebla da omna profano. Ni lasez l'Esperantisti uzar obstine sua eyo, eta, uyo, emo, ilo, ebla, ero, ano, ino, e. c. Per tala vorti li atingas nur konfuzeso quan la L. I. devas evitar sorgoze. |
| -i-. Ta sufixo pasable internaciona adoptesis per la decido 487 por indikar « lando, regiono, domeno dependanta de... » e konseque la resortiso dil autoritato di... Ex. : baronio, komtio, dukio, princio, rejio, episkopio (43), parokio, e. c. |
| -id-. Greka, Latina e kelke internaciona, ta sufixo quik adoptesis ma nur por indikar : homa decendanto (adminime en la komuna linguo) : Izraelido, la Semidi, la tribuo Rubenida, e. c. Por la homa genituro ne uzez ido izolite, ma decendanto, filio di (filiulo, filiino, gefilii, segun la kazo). |
| Por la bestia genituro uzez yun (Vid. ta sufixo). |
| -ier-. Ta sufixo quik adoptesis (ma en la formo yer) kun la senco : etuyo kontenanta o sustenanta la kozo indikata da la radiko; kandeliero = utensilo sustenanta, portanta un kandelo; plumiero = kurta stango portanta un plumo (plumoskribilo); sigariero = kurta tubo qua portas un sigaro (sigarfumilo). Ne konfundez -ier a uy. (Videz ica.) |
| Pro analogeso (lua senco esante « qua portas »), ta sufixo uzesas por indikar la arboro o planto qua portas, produktas : pomiero, figiero, kafeiero, teiero, palmiero, roziero, fragiero, diantiero, e. c. |
| Ma on darfas dicar ke, se pomiero, figiero, roziero, e. c. portas, produktas pomi, figi, rozi, li esas quaze karakterizata da ici. To komprenigas, ke l'Akademio per la decido 592 adjuntis a l'unesma senco : « karakterizata per » (ulo extera) : kurasiero = soldato portanta kuraso, karakterizata da kuraso; lanciero = soldato portanta lanco, armizita ye lanco e quaze karakterizata da olu; rentiero = homo karakterizata da renti; miliardiero = homo karakterizata adminime da un miliardo (44). |
| -if-. Ta sufixo, trovata en la Latina e novlatina lingui, quik adoptesis. Ol soldesas a radiko nomala (neverbala) por formacar netransitiva verbi qui signifikas : produktar, genitar, sekrecar : florifar, fruktifar = produktar flori, frukti; sangifar = produktar sango : vunduro sangifanta tre abunde; ha! vu sangifas de la nazo; versifar = produktar versi; urinifar = sekrecar, produktar urino; sudorifar; burjonifar; chapelifar, vestifar, shuifar; segifar, klovifar (tre diferas de klovizar, klovagar), martelifar (altra kam martelagar, marteluzar, martelbatar) (45). |
| Kompreneble de ta verbi darfas derivar substantivi signifikanta la ago : florifo, fruktifo, sangifo, versifo, urinifo. |
| A ta sufixo on darfas unionar altra sufixi : -ey, -ist, e lore ifeyo signifikas la loko ube on facas, fabrikas, e ifisto esos ta qua fabrikas : la armifisti fabrikas la fusili en la armifeyo dil arsenalo. |
| On ne darfas uzar ta sufixo kom vorto izolita. Konseque dicez : facar, fabrikar, produktar, e. c., ma nultempe ifar. |
| -ig-. Ta sufixo (modifikuro di ag) quik adoptesis. Ol trovas susteno en la Latina (ab-igo) ed en la Germana (rein-ig-en) (46). |
| Ol soldesas a nomala ed a verbala radiki. |
| Kun radiko nomala ol signifikas : donar la qualeso expresata da la radiko, igar tala quala ol dicas, transformar a... Ex. : fortigar = igar forta; richigar = igar richa; plugrandigar = igar plu granda; virigar = igar vira (o viro), transformar (adultulo) a viro; mulierigar = igar muliera (o muliero), transformar (adultino) a muliero. |
| Kompreneble de ta verbi derivas substantivi : fortigo, richigo, plugrandigo, virigo, mulierigo, e. c. |
| Kun radiko verbala -ig- signifikas : esar kauzo, ke eventez lo dicata da la radiko : dormigar = esar kauzo di dormo, produktar dormo : opiumo dormigas; vidigar ulo da ulu = igar, ke ulo videsez da ulu. |
| Se la verbal radiko esas netransitiva (venar) la sufixo -ig- havas la senco : igar ...anta, e konseque la verbo derivita per igar havas kom objekto (komplemento direta) to quo esus la subjekto dil verbo primitiva : venigar = igar venanta : me venigis la mediko = me igis la mediko venar = me igis ke la mediko venis; iracigar = igar iracanta : vua sencesa kontredici iracigas lu. |
| Kontraste, igar = igar ...ata, se la verbal radiko esas transitiva (vidar, sendar). Lore, la verbo derivita per igar havas kom objekto (komplemento direta) la objekto dil verbo primitiva : me sendigos a vu ta libro da Petrus = me igos ta libro sendata (sendesar) a vu da Petrus; me vidigis mea domo da Ioannes = me igis vidata (videsar) mea domo da I.; me instruktigas mea filii da la skolestro = me igas instruktata (instruktesar) mea filii da la skolestro; me imprimigas nova libro da mea imprimisto = me igas imprimata (imprimesar), e. c. |
| Segun ta regulo, me manjigas mea kavalo povas signifikar nur : me igas mea kavalo manjesar, me igas ke lu esez manjata. |
| Se me volus dicar : me donas nutrivo a mea kavalo, me dicus : me igas mea kavalo manjar. |
| Se la verbal radiko esas mixita (transitiva e ne transitiva), igar kompreneble signifikas igar ...anta o igar ...ata, pro la senco ipsa dil mixita verbi (47). Ma to ne havas detrimento, quale montras l'exempli sequanta : me komencigas la laboro = me igas la laboro komencanta o komencata; me durigos la laboro da altra laboristi = me igos la la laboro durata da altra laboristi; cesigez la infanti ludar = igez la infanti cesanta ludar. |
| Cetere, se to esas necesa o mem nur utila, on sempre darfas uzar explicite : igar ...anta o igar ...ata. |
| On tote darfas preferar : igar ulu vidar ulo a : vidigar ulo da ulu; me igos vu konstatar la kozo a : me konstatigos da vu la kozo; e tale pri multa kazi analoga. |
| Quale on vidis en la supera exempli, la sufixo ig uzesas kom radiko dil verbo igar : me igas vitro neruptebla = me traktas vitro (ja fabrikita) tale, ke lu divenas neruptebla, tre diferas de : me facas neruptebla vitro (o vitro neruptebla) qua signifikas : me fabrikas, e. c. (Dicernez do bone igar de facar.) |
| On anke vidis, ke la verbo igar darfas havar propoziciono kom objekto : me igas mea kavalo manjar aveno. Quale on vidas, importas (por la justa expreso e kompreno) sequar la « normal ordino » en ta propozicioni infinitivala : Il igis Petrus ocidar Alexander = il igis Alexander ocidesar da Petrus. |
| Ne konfundez igar a koaktar od a lasar. Il igis sua spozino manjar la kordio di elua amoranto (el ne savis lo); il koaktis sua spozino, e. c. (el ne volis, ma il impozis ad elu koakte sua volo). Lasez me enirar = ne impedez me enirar; igez ni enirar = agez por ke ni enirez. |
| La uzo di lasar en la senco di igar esas Germanajo. |
|
|
| (26) Ni ne povis imitar D. e E., uzante plen-, nam tre ofte tala vorti ne esas justa : plenboko ne esas bokedo (D. ipsa havas Bissen, peco demordita, apud Mund voll); e quo esus : plenaghulo? Pluse, li povas esar dusenca, nam plen-plado, exemple, equivalas, pro l'eliziono permisata, plena plado. Ma donar plen-plado o plena plado de ulo ne esas lo sama : l'unesma expresuro indikas nur quanto, la duesma implikas la plado ipsa. |
| On ne povis prenar -ad (veninta de -ata L., che S. exemple, e vicina a -at I.) pro ke -ad havis altra rolo en Ido. On do kunfuzis ée F. kun -ad, quo donis -ed e lasis -e libera por altro. |
| (27) Ni sincere konfesez, ke -eg- semblas tote arbitriala. On expresis pri olu reprocho plu grava : « Ube esas bruiso, o kande on telefonas, ta sufixo povas facile konfundesar al diminutivo -et. » Se la futuro montros vere ta desavantajo, pos la periodo di stabileso forsan on povus (por chanjar minim posible) chanjar -eg- ad -ug- qua certe ne povus konfundesar a -et, segun la propozo quan me facis en Progreso, III, 683. En la sama revuo, IV, 97, Sro Jonsson judikas lu kom « rekomendinda » e remarkigis : « Kontraste, -ug diferas perfekte de -et- ed ol semblas aparte fortunoza pro la memorigo por Angli pri E. huge (imensa); animalugo facile komprenesas quale E. a huge animal; longuga quale E. « hugely long ». |
| Me lore agis nulo por ke l'Akademio adoptez mea propozo, e nun me nule solicitas futura adopto por olu. Sempre me esis e sempre me esos l'unesma obediero dil decidi, acepti o refuzi di nia Akademio, judikante kun la tante regretata Couturat, ke ne penvaloras elektar e laborigar akademio, se on ne aceptas lua decidi, o se mem on kritikas li. Singlu facez sua linguo e proklamez, ke nur olu esas digna aceptesar dal mondo. Pri Ido, quale olim pri Espo, me predikos la diciplino proprexemple, tante plu ke me ne havas, quale altri, la doturo di neeroriveso. |
| Ego en Ido indikas « la me filozofiala ». |
| (28) Se on atencos, en Esperanto, kompozaji quale : vertebrohava (vice : vertebrohavanta), fruktodona (vice fruktodonanta), on ne astonesos, ke Zamenhof konceptis -ema kom modifikuro di -ama = qua amas (-ama, vice amanta). Il departis do de lernama = qua amas lernar, e formacis lernema; de babilama il formacis babilema e. c. |
| Cetere ni nule blamas Zamenhof venir ad -em- per ta voyo e donir a sua linguo sufixo ne existanta en linguo naturala. La questiono ya ne esas, ka ta od ica sufixo esas naturala (uli ne mem povas esar naturala), ma kad li esas utila e klara. Se yes (e se altra plu bona ne existas), nule importas kad li havas o ne havas modelo en la « naturala » lingui. Se on volus esar plu « naturala », on uzas (quale Neutral) la sufixo -ator por l'instrumento e l'aganto, la sufixo -orio por la loko e (itere) por l'instrumento, ed on dronesus en la sama kaoso kam la « natural » lingui. |
| (29) On remarkez, ke ta vorti ne esas plu longa kam en la F. lia korespondanti : activité, crédulité, prodigalité. Venjemeso esas mem min longa kam la perifrazo : nature vindicative, caractère vindicatif, unika moyeno quan posedas la Franca por expresar l'ideo di venjemeso. Esperanto, qua ne expresas es (ec) en ta vorti, posedas tre ofte kompozaji plu longa : venghemulino (venjemino), mallaboremulo (ociemo, ociero), mallaboremulino (ociemino, ocierino). |
| (30) Ta sufixo esas tante necesa, ke mem l'Esperantisti pokope insinuis lu, e duras, en sua linguo (kun altra sufixi Idala), malgre la solena ed explicita refuzo da sua Akademio, qua deklaris li ne adoptenda nek aceptinda, pro ke ne mem utila, adminime en la komuna linguo. Li esas tante neutila, ke li sempre plu multe penetras en ta linguo, mem kontre la Fundamento netushebla. Icon me dicas nur por vidigar, per exemplo frapanta, quante ta sufixi neutila esas en la realeso necesa por la bona expresado dil pensi. |
| (31) En noto dicesas : Ica decido chanjas nulo en l'antea decidi (quin on lektis supere) pri la sufixo -er-. Ol relatas nur la propozo di sentempa participo, qua esis repulsata (decido : 428. IV, 322). |
| (32) er, en Esperanto, formacas tre mikra nombro de vorti plu o min justa, ex. : fajrero (cintilo), hajlero (greluno). Lua uzo kom nedependanta vorto (ero = elemento!) privacas ta linguo de l'internaciona substantivo ero, quan Esp. tradukas per tempo-kalkulo, jar(cent)aro, en la maxim ortodoxa lexiko!! |
| (33) En Progreso (V, 491) trovesas ico : « Nun kande ni havas la sufixo -er por indikar ta qua facas kustume ula ago, importas restriktar la sufixo -em a la nociono di inklineso, tendenco. (Me adjuntas hike : omna serioz etikisto e nome la teologio etikala tote ne povas aceptar la valoro ambigua di le -em Esperantala.) Ulu povas esar babilema, e ne babilera, se lua profesiono od obligesi impedas lu babilar. Same drinkemo povas ne esar drinkero (tale ke pri lu on darfus dicar : drinkemo ne drinkera). Furtemo povas ne esar furtero; inventemo, inventero, e. c. Ni havas do en ta du sufixi moyeno expresar precize du diversa nuanci Nulo impedas dicar : babilera, drinkera, furtera Nam ica vorti esas tote analoga a participi; li equivalas : kustume, babilanta, drinkanta, furtanta. On remarkez bone la diversa expreso-moyeni quin nia linguo furnisas a ti, qui studias ol serioze e praktikas ol habile. » |
| (34) Same kam videsar = esar vidata = vidatesar, on darfas dicar, ke instrukteso = instruktateso o instruktiteso, konverteso = konvertateso o konvertiteso, e. c. Ma sen parolar pri la plu granda kurteso dil derivaji citita en la texto, li ne kontenas nek postulas la determino pri tempo, quan implikas necese at e it. |
| (35) Nula konfundo esas posibla inter ica lasta uzo di la radiko es ed olua uzo en la verbi pasiva, pro la dicerno inter la radiki verbala e la radiki neverbala (o nomala) quan omnu facas instinte. Nulu inklinesas komprenar : amar = esar amo, ma komprenas lu kom abreviuro di am(at)esar. |
| La Komitato dil Delegitaro quik adoptis la propozita radiko es por esar e la uzo supere expozita. On lektas lo yena, pag. 24 di Compte Rendu des Travaux du Comité : « On varme aprobis la identigo dil sufixo ec al radiko dil verbo esti (esar), e la logikal klareso qua rezultas de olu por la verbi dil tipo utilesar e la korespondanta substantivo (utileso). » |
| (36) -ij- esis (quale en Espo) tote arbitriala e, pluse tro simila a ig, fine ledega en l'anciena : rujijis, chanjijis, sajijis, ebriijis, glaciijis e. c.; ol desplezis pro la sono e mem pro la formo. No, vere tala vorti esis delico nek por la okulo, nek por la orelo, e lia korespondanti en Esperanto esas digna kompani por kn, sc, kaj, -ajn, -ojn, -ujn e. c. Ido ne povis konservar to omna. |
| La ek- Esperantala havas, kom inkoativo, nula susteno en nia lingui; ol esas tam arbitriala kam igh. Zamenhof ipsa agnoskis lo, quale montras lua reformo (ne aceptita, e vere ne aceptinda) di 1894, en qua il lasis a ek- nur la funciono indikar ago instantala (?) e remplasigis igh per isk. Reale ek- esis la kontreajo di -ad, en la mento di Zamenhof (ek-krii, kriadi), e la du destinesis korespondar a to, quon on nomizas « aspekto » en la konjugado di la Rusa. Komence, sub Rusa plumi, preske omna personal modi di Espo ornesis per ek- o -ad. Bela e multa traci di ta « aspekto » ankore trovesas en la duesma « santa libro », Fundamenta Krestomatio, stilo-modelo por l'Esperantisti, segun explicita deklaro da Zamenhof. Ma sempre plu multe li oblivias la modelo por individuala preferaji. Evoluciono, evoluciono, tante influata da Ido! |
| (37) Diferanta de kampeyestro, nam Ido havas kampar, kampo, kampeyo, por qui Espo donas nur ridinda vorti pro sua kampo, qua egalesas agro. |
| (38) Diferanta de pafeyestro. |
| (39) La chj e nj di Espo transformas la bapto-nomi til nerikonecebleso. Pro to li esas kondamninda e Zamenhof ipsa agnoskis to, nam en sua reformo di 1894, il remplasigis li, quale Ido, per la sufixo et, sen altero di la radiko : Paul(us), Pauletus; Petr(us), Petretus; Luk(as), Luketas; Mari(a), Marieta; Sofi(a), Sofieta e. c. En la tradukuri on darfas admisar : Ted, Dick, Sacha, Sonia, quale la cetera propra nomi. |
| (40) Ol esas quaza modifikuro di uj (uy), respondis Zamenhof questionita : uj esas « recipiento por », ej esas « loko por ». |
| (41) Manjo-chambro, dormo-chambro en domi privata. |
| (43) Episkopio esas la diocezo, ed episkopeyo esas la palaco, la domo dil episkopo. Sama difero inter prefekto, prefekteyo; sen obliviar l'ofico : episkopeso, prefekteso. |
| (44) Per la decido 590 la sufixo ier remplasis la sufixo ul, qua divenis libera por indikar la enti di maskulsexuo. |
| En komento dil decidi 589-593, Progreso dicas pri ier (IV, 565) : « On povas definar ol nun : « qua portas , od esas karakterizata per ». |
| Ed en la sama revuo (VI, 595) dicesas : ier esas rezervata por signifikar : « qua portas ulo extera a su ipsa », kontre ke -oz signifikas : « qua havas en su nature ed esence ». Pro to on povas dicar : « kurasiero, rentiero, ma ne gibiero ». |
| Komence ier skribesis yer, ma l'Akademio modifikis ca lasta ortografio per la decido 593, konsequante plu generala chanjo di y a i. |
| Ta sufixo inspiresis direte da la Franca linguo : figuier, rosier, cuirassier, lancier, rentier e. c. ed on aplikis lu anke a la radiki por qui Espo uzas la misterioza ing : kandelingo = kandeliero. Aplikata same ad omna radiki di planti, ol donas vorti certe plu komprenebla da multa homi kam lia Esperantala korespondanti. Komparez : figiero, pomiero, pruniero, roziero a figujo, pomujo, prunujo, rozujo. |
| (45) « Quankam la verbi derivita per if esas esence netransitiva, pro ke li expresas generale kompleta ideo (li kontenas en su la nociono dil objekto : versifar : = facar versi), ni vidas nula detrimento en donar a li, en ecepta kazi, komplemento direta, exemple por dicar : urinifar sango. To esas kozo tote analoga a vivar (mizeroza) vivo, dormar (profunda) dormo, e. c., ube l'ideo ipsa di la verbo (di l'ago) divenas komplemento direta. On povas anke dicar : urinifar kun sango, nam reale la sango mixesas kun urino. La mediki havos la teknikala vorto hematurio. » (Progreso, V, 350.) |
| Sro H. objecionas, ke sangifar, urinifar devus ne havar la nuna senco, ma la senco : produktar sango, urino; exemple : la nutrivi sangifas; la reni urinifas. |
| Ni previdis ta objeciono kande ni kompozis la vortolibri. Yen nia respondo. La sufixo -if (same kam la ceteri) esas destinata a la komuna uzado e devas uzesar segun la komuna raciono. Or en nia lingui, la verbi qua signifikas l'ekfluo od ekpulso di sango, urino, derivas de la vorti sango, urino; ta derivo esas naturala e komoda, ed on darfas indikar ol per -if, sequante la vulgara kompreno. Nur tre poka homi konocas la reala (interna) produktado di sango, urino; ma li povas expresar ol per ta vorti ipsa, o, se li preferos, per « ciencala » ed okulta vorti, quale hematopoyezo! La L. I. ne esas facita nur por li, ma por la maxim multi, do devas sequar la vulgara koncepti. E ni devas ne havar plu multa skrupuli, dicante sangifar, kam kande ni dicas, ke la suno su levas o su kushas. (Progreso, IV, 282.) |
| (46) La radiko Latina ag divenas ig en kompozaji, e tale havas un del du senci di la sufixo ig. Reinigen, en la Germana, quale ni dicis supere, prizentas l'altra (net-igar, pur-igar). Do ig, igar ne esas arbitriala e, segun la justa remarko di Sro O. JESPERSEN, nia lingui ofras a ni nulo plu bona praktike. |
| (47) Se on volus aplikar severega logiko, nula afixo povus soldesar samtempe a verbal ed a nomal radiki, nam lu ne povas havar exakte la sama senco en la du kazi. To pruvesas per la fakto, ke on devas definar ig kun verbal radiki per ig... anta o ig... ata. On povas transirar de un kazo a l'altra nur per konvencional abrevio, qua supresas la sufixo ant od at, e ta abrevio, qua esas tre komoda, povas genitar nul reala miskompreno (segun Progreso, II, 402). |
|
| Ica pagino modifikesis laste ye 31 januaro 1999. |